Havenstraat Erica

Opgedragen aan Lieke Beukers.

Voordat Erica überhaupt het licht zag (1863) lag er een zandweg in Zuidoost Drenthe tussen de dorpen Zuidbarge en Schoonebeek. Het was een zandpad waarvan iemand ooit vond dat het van strategisch belang was. Op Erica werd om die reden een schans gebouwd. De Bergerschans. Een hoge vierkante zandwal met kanonnen. Helaas werd de schans als beschreven niet afgebouwd.

Erica had eigenlijk Bergerschans moeten heten. Een arbeider met kennis van de Latijnse taal kwam met de naam Erica wat Dopheide betekent. Het waarschijnlijkheidsgehalte van dit verhaal mag ieder voor zich bepalen. Het klinkt logischer dat de naam Erica werd ingefluisterd door de voorganger van een kerk of een gemeentelijke bestuurder.

Het zandpad veranderde door de jaren enigszins van route tot de huidige weg tussen Zuidbarge en Schoonebeek. Waar precies de Bergerschans heeft gelegen blijft gissen, hoewel lui van Historische Kring Erica wel een aardig vermoeden hebben van de oorspronkelijke plaats.

De Hoogeveense Vaart werd gegraven om het enorme veengebied in Zuidoost Drenthe te ontsluiten. De schepen vol turf voerden naar Amsterdam zodat daar de fatjes er warmpjes bij zaten. Op de plek waar het zandpad kruiste met het kanaal werd een draaibrug gebouwd. Er werden zelfs twee bruggen gebouwd. De tweede, een hefbrug, kwam over het zijkanaal. Pal naast de eerste brug en liep in noordelijke richting. De bruggen stonden dus haaks op elkaar. Aan de kanaalzijde westelijke van de hefbrug werd in de dertiger jaren een kazemat gebouwd (zie bijgevoegde afbeelding).

In het zijkanaal zat zo`n 500 meter noordelijker een verbrede gedeelte in het kanaal, de haven. Voor menig visser was de haven een ideale visplek. Het kanaal boog af naar het westen en eindigde na een bocht in de Veenschapswijk. Het zandpad naast het zijkanaal en de haven kreeg de toepasselijke naam Havenstraat.

Erica ontwikkelde zich door de jaren heen maar bleef dorp. Het zandpad werd een verharde klinkerweg, de Havenstraat werd de hoofdstraat van Erica. De brug werd het centrum van het dorp. Om de brug kwamen mensen te wonen die het konden betalen, de verveners. Terwijl deze ‘semipaleizen’ (Parels van Erica) werden gebouwd zochten de veenarbeiders en ex-kanaalgravers hun heil in tochtige onderkomens. Deze situatie zou pas veranderen met komst van de vakbonden. Het startte met de vrije zaterdagmiddag en later de vrije zaterdag. Geleerden maakten zich toen zorgen om de vrije tijd bij de arbeiders. Dat kon alleen maar leiden tot Sodom en Gomorra. Volgens de hoogontwikkelde heren was vrije tijd alleen geschikt voor ontwikkelde mensen. De ‘onderontwikkelde’ mensen wisten gelukkig wel beter.

Laten we de foto van de Havenstraat (dus niet de bijgevoegde foto) eens nader bestuderen. Rechts tussen de huizen hangt het wasgoed van de toenmalige bewoners. Vroeger hadden de mensen een vaste wasdag in de week, dat was maandag. De bomen staan vol in het blad waarbij het loof vanuit oostelijke richting worden beschenen. Schaduwen op het huis en vage schaduwen op de straat bevestigen de stand van de zon. Deze stond vrij laag aan de hemel. Je zou schaduwen verwachten van de lantaarnpaal en ANWB-bord, deze zijn waarschijnlijk geretoucheerd. Zoals gezegd moesten mensen vroeger tot 18.00 uur werken, zo ook de fotograaf. De goede man moest eerst eten, vervolgens toog hij toen met de camera op pad. Zo tegen 19.00 uur stond meneer met zijn camera bij de brug. Een dergelijke zonnestand tegen 19.00 uur vinden we het voorjaar. Gezien de grote plassen langs de weg was het een natte maand maar ook een teken dat riolering onder de Havenstraat ontbrak. Het jaartal waarop de foto is gemaakt is moeilijk te schatten. Het was in ieder geval vóór 1951. Het gevleugelde wiel op de ANWB-bord werd namelijk in 1951 vervangen door de huidige ANWB-vignet. Het weinig gemotoriseerd verkeer doet een eerder jaartal vermoeden, ook de type straatlantaarn doet vermoeden dat de foto eerder is genomen dan 1951. Één van de Parels van Erica, rechts op de foto, geeft meer duiding. De rijk gedecoreerde villa, Tegeltjeshuis genaamd, aan de Havenstraat 2 werd in 1897 gebouwd als woning voor de directeur van de NV Friesche Veen Maatschappij. De gevlekte boomstam voor de villa doet denken aan een Plataan of begroeiing van Klimop. De bomen zijn een bloeiende kastanjeboom (Mei), plus twee gewone esdoornbomen. Met dank aan Henk Knegterink. Hoogstwaarschijnlijk werden de bomen door de eerste bewoner in de grond gepoot. De leeftijd van deze bomen schat ik op zo’n dertig, veertig jaar. Ik kom tot de conclusie dat de fotograaf de foto heeft geschoten op stukje kade tussen de twee bruggen op een maandagavond tegen 19.00 uur in de maand Mei, in de eindjaren dertig van de vorige eeuw. Ik heb de plek van de fotograaf met een klein rood puntje aangegeven op de bijgevoegde foto van de twee bruggen met links de kazemat. In die tijd woonde vervener Van der Sluis in het Tegeltjeshuis. Naast het Tegeltjeshuis stond het postkantoor en de winkel van Johan Prinsen. In die tijd hadden de huizen nog een fatsoenlijk voortuin. Achter het huis van Johan Prinsen is nog een stukje zonnescherm te zien van de bakkerij van Joop Savenije. Daarnaast stond de winkel van Gankema, op het eind stond het huis van de schoolmeester Pol. Dan kwam de openbare lagere school, een bord langs de Havenstraat wees daarop. Aan de noordkant van het schoolgebouw stond het gebouwtje van de (vrijwillige) brandweer. Hierin stond een kar voorzien van pomp en spuit. De kar werd achter een particuliere auto gekoppeld en naar de brand gereden. Midden op de foto is vaag de ingang van het schoolplein te zien met op de achtergrond een groot wit huis. Als deze toentertijd niet werd afgebroken had Erica nog een parel erbij gehad. Links op de foto is nog net een stukje paardenstal te zien van boer Mensen. Daarachter het havenkanaal die uitmondt in een verbrede stuk kanaal, de haven. Achterop de landerijen is vaag het huis te zien van Jan Wisman ‘Jan Kwatta’ (omdat hij vaak een chocoladereep at). Hij was belastinginspecteur. Op de landerijen langs het kanaal lag in de winter een ijsbaan. Om de kop financieel boven water te houden stonden op de wallen langs de haven en kanaal de sikken te grazen van weduwe Evers ‘Sikken Dore’, mijn overgrootmoeder. De bewoners rechts aan de Havenstraat, waaronder mijn geboortehuis, hadden tot vrij zicht over de landerijen van boer Mensen o.a. de toren van Sleen.

Erica was op de foto, net als Zuidbarge, een prachtig karakteristiek dorp. Planologen kijken tegenwoordig verlekkerd naar dergelijke dorpskernen. Smalle straten met klinkers remt vanzelf het verkeer en mijdt het vrachtverkeer die daar niets heeft te zoeken. De bomen waren nu natuurlijke monumenten geweest. Naast de karakteristieke elementen had Erica ook nog een haven gehad. Gezien het nieuwe vaartraject Erica-TerApel had het vandaag de dag veel toeristen aangetrokken. Over economisch belang gesproken. Het mocht niet zo zijn. Terwijl Zuidbarge als karakteristiek dorp met vele bomen bleef bestaan moest Erica het onderspit delven.

In het begin speelde de NAM in Schoonebeek hierin een grote rol. Het begon met de inwoners van Erica een worst voor te houden. Medio jaren vijftig werd vanuit Emmen t.b.v. de NAM een waterleiding naar Schoonebeek aangelegd. Erica lag op de route en profiteerde mee, het dorp hing vroeg aan de waterleiding. De Havenstraat werd tevens voorzien van riolering. De mensen op Erica waren blij met de aandacht vanuit Gemeente Emmen. De aap kwam al snel uit de mouw. De toeleveringswegen, waaronder de Havenstraat, naar het NAM-terrein in Schoonebeek werden geschikt gemaakt voor zwaar vrachtverkeer. Klinkers voldeden niet meer De Havenstraat moest sterker, stabieler en vooral breder. De Havenstraat werd diep uitgegraven en erger, alle bomen aan de oostkant van de Havenstraat moesten verdwijnen. Bovendien waren alle belendende huizen hun voortuintjes kwijt. De Gemeente Emmen had er geen moeite mee, zolang de NAM maar betaalde. Als pleister op de wond konden mensen op Erica voor een habbekrats brandhout kopen.

Nog steeds is Zuidbarge zuinig op zijn bomen, nog steeds worden op Erica eeuwenoude bomen omgezaagd. De Kerklaan is hierin het meest schrijnende voorbeeld. Ondanks mooie beloftes komen daar op dezelfde plek zelden tot nooit nieuwe bomen voor terug. Er komt een generatie mensen die niet meer weet wat oude bomen zijn. Die denken dat bomen niet dikker worden dan dertig centimeter. Ze worden toegejuicht door boomhaters op Erica die het dorp het liefst willen overzien, zittend op een stoel.

Vergelijk Erica op de foto eens met het Erica uit de jaren negentig. Toentertijd met een beschadigde Havenstraat en modderig verzakte bermen, vreselijke winkelgevels met schreeuwerig witte kunststof platen. Vooral de afwezigheid van eeuwenoude bomen is schrijnend. Toen werd economisch gewin boven planologische schoonheid verkozen. Van het centrum uit de jaren negentig is gelukkig niet veel meer over. Het gerenoveerde centrum van Erica is nu prachtig en voldoet het aan de moderne normen.

Geschreven door Henk Beu kers.